«Η macho κουλτούρα κάνει πολέμους και απειλεί το περιβάλλον»

Αφορμή της ενδιαφέρουσας κουβέντας με τη Μαρία Αγγελή υπήρξε ο ντόπιος μιντιακός σεξισμός που κορυφώθηκε με το στόρι της 19χρονης στην Αγία Νάπα

Η καλή κοινωνιολόγος Μαρία Αγγελή εργάζεται στο Μεσογειακό Ινσιτιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου, όπου κάνει κυρίως έρευνα, εκπαιδεύσεις και συντονισμό ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Αφορμή της κουβέντας μας υπήρξε ο ντόπιος μιντιακός σεξισμός, που κορυφώθηκε με το διαβόητο στόρι της 19χρονης Βρετανίδας στην Αγία Νάπα. Μιλάμε όμως και για πιο διαχρονικά debates, όπως η μαντήλα, η macho κουλτούρα και η φύση μας

Μαρία γεια σου. Πιστεύεις πως το Μεσογειακό Ινσιτιτούτο Μελετών Κοινωνικού Φύλου επηρεάζει επιδραστικά την κοινωνία μας, κι αν ναι, πώς;

Το Ινστιτούτο ιδρύθηκε ως δεξαμενή σκέψης πριν από 20 χρόνια, τότε που τα ζητήματα του φύλου ήταν απόντα από τον δημόσιο διάλογο. Από τότε μέχρι σήμερα καταφέρνει να επηρεάζει τον δημόσιο διάλογο και να στρέφει την προσοχή σε ζητήματα τα οποία στρατηγικά αγνοούνται. Ασκεί συστηματικά πολιτική πίεση και έχει επηρεάσει την αλλαγή νομοθεσιών και πολιτικών για την προώθηση της ισότητας των φύλων σε όλα τα επίπεδα.

Πόσο ανδροκρατικά είναι στις μέρες μας τα ντόπια μίντια;

Πάρα πολύ. Το λέω μετά βεβαιότητας επειδή στο Ινστιτούτο καταγράφουμε καθημερινά τον λόγο των ΜΜΕ στην Κύπρο και συμμετέχουμε στο Global Media Monitoring Project (GMMP), για τη συστηματική καταγραφή της εκπροσώπησης των γυναικών και των ανδρών στις ειδήσεις των ΜΜΕ ανά τον κόσμο. Στο τελευταίο GMMP, είδαμε ότι στο μιντιακό προϊόν που απολαμβάνει το περισσότερο κύρος, στις ειδήσεις, οι άντρες υπερεκπροσωπούνται σε ποσοστό 81%. Όταν αυξάνεις την προβολή του ενός φύλου μειώνεις αυτόματα την προβολή του άλλου και έτσι βλέπουμε μόλις 19% γυναίκες υποκείμενα ειδήσεων, σε όλα τα δημοφιλή ΜΜΕ της χώρας μας. Δεν είναι μόνο η αριθμητική ανισορροπία που υπάρχει εντονότερα όπου το μέσον έχει κύρος. Είναι και ο σεξισμός και η ρητορική μίσους εναντίον των γυναικών, που είναι καθημερινό σχεδόν φαινόμενο στα μίντια.

Στο Ινστιτούτο καταγράφουμε καθημερινά τον λόγο των ΜΜΕ στην Κύπρο

Τα διεθνή μίντια πόσο ανδροκρατικά είναι; Υπάρχουν χώρες, κοινωνίες ή πρακτικές από τις οποίες θα μπορούσαμε να αντλήσουμε έμπνευση;

Τα ανδροκρατικά μίντια είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Μπορεί στην Κύπρο να βρισκόμαστε σε λίγο χειρότερη θέση από τον διεθνή μέσο όρο, αλλά δεν είναι κυπριακό φαινόμενο. Υπάρχουν πολλές καλές πρακτικές από τις οποίες μπορούμε να αντλήσουμε έμπνευση. Ένα παράδειγμα αποτελεί η δανέζικη εφημερίδα Πολιτικέν, η οποία ανανέωσε τους κανόνες έκδοσής της εστιάζοντας στην εκπροσώπηση των εθνικών μειονοτήτων και στην ισότητα των φύλων. Οι οδηγίες λένε με σαφή αναφορά ότι η αντιπροσώπευση των γυναικών και των αντρών στις φωτογραφίες θα πρέπει να είναι 50/50 και σε κάθε δέκα ιστορίες θα πρέπει να υπάρχει μια που να έχει πηγές από άτομα εθνικής μειονότητας. Ένα άλλο παράδειγμα αποτελούν οι οδηγίες της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων για τη δικαιότερη και αντικειμενικότερη κάλυψη των περιστατικών Βίας κατά των Γυναικών. Σε κάποιες χώρες εφαρμόζεται ο έμφυλος προϋπολογισμός, όπου μεγαλύτερα κονδύλια δίνονται στα μέσα που προβάλλουν δικαιότερα τα φύλα. Υπάρχουν επίσης πρακτικές αυτοαξιολόγησης σε πολλά μίντια της Ευρώπης, όπου γίνονται σε τακτική βάση εσωτερικές ή και εξωτερικές έμφυλες αξιολογήσεις και αλλαγές όπου χρειάζεται. Είναι πάρα πολλά τα παραδείγματα, έχω συμμετάσχει σε μία ομάδα εμπειρογνωμόνων στο Παρίσι, στην οποία καταγράψαμε όλες τις καλές πρακτικές από τις χώρες της ΕΕ και είναι διαθέσιμες στην ιστοσελίδα του προγράμματος Mutual Learning της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Υπάρχει τρόπος, υπάρχει θέληση;

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σε διεθνές επίπεδο μια επανεμφάνιση του πολεμοχαρούς ανδρισμού και έχουμε καταντήσει να έχουμε παγκόσμιους influencers όπως τον Τραμπ, τον Μπολσονάρου, τον Πούτιν, τον Boris Johnson και τον Ερντογάν. Πού αποδίδεις αυτό το «πισωγύρισμα»;

Όλοι αυτοί δεν είναι κάτι νέο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Είναι θρασείς, αλαζόνες ρατσιστές και σεξιστές, συνήθως συνυπάρχουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Κάνουν πολέμους και καταστροφές και προσπαθούν να μας πείσουν ότι αυτοί και οι όμοιοι τους είναι ανώτεροι και δικαιούνται να αποφασίζουν για τη μοίρα μας. Αυτό δεν έκανε και ο Χίτλερ για παράδειγμα; Αυτό που έχει αλλάξει στην εποχή μας είναι τα μέσα που διαθέτουν, τα οποία μπορούν να καταστρέψουν με ραγδαίο ρυθμό το περιβάλλον και να σκοτώσουν μαζικότερα από ποτέ τους ανθρώπους. Οι αιώνες πατριαρχίας έχουν δημιουργήσει ένα υπερτροφικό αντρικό εγώ που στη στρεβλωμένη του μορφή γεννά αυτά τα άτομα με την αδηφαγία τους για εξουσία, την κτηνώδη δύναμη και την ογκώδη άγνοια ή την αδιαφορία για το πού οδηγούν τον πλανήτη. Έχουν μεγάλη απήχηση σε ρευστούς καιρούς όπως είναι η εποχή μας, στην οποία αναγκαζόμαστε συνέχεια να βρίσκουμε ατομικές διεξόδους και να σωπαίνουμε μέσα σε μία γενικευμένη αίσθηση επισφάλειας για τα πάντα. Πιστεύω ότι ο φεμινισμός μπορεί να προσφέρει αντίδοτο. Καλλιεργεί κριτική σκέψη, αμφισβητεί τις εξουσίες, κτίζει συλλογικότητες και έχει προσφέρει μία ολιστική μελέτη για την πατριαρχία και τις καταστροφικές της συνέπειες.

Όλοι αυτοί δεν είναι κάτι νέο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Είναι θρασείς, αλαζόνες ρατσιστές και σεξιστές, συνήθως συνυπάρχουν αυτά τα χαρακτηριστικά

Έχουν ωστόσο γίνει σημαντικά βήματα στη γυναικεία χειραφέτηση. Δεν έχουν;

Σίγουρα. Οι πιο σημαντικές κοινωνικές μεταβολές προς τη γυναικεία χειραφέτηση ήταν η μαζική είσοδος των γυναικών στην εκπαίδευση και την αγορά εργασίας, το δικαίωμα της ψήφου και η κοινωνική αποδοχή του διαζυγίου. Οι γυναίκες λίγες μόλις δεκαετίες πριν στερούνταν αυτά τα δικαιώματα και πάλεψαν ώστε εμείς σήμερα, περισσότερο ίσως από ποτέ, να έχουμε την αίσθηση ότι μπορούμε να ορίσουμε τη μοίρα μας. Όμως με το 16% της ανισομισθίας στην ΕΕ, το 84% των ανδρών στην κυπριακή βουλή που αποφασίζουν για εμάς χωρίς εμάς, τις φρικτές γυναικοκτονίες και τη βία κατά των γυναικών που έχει πάρει διαστάσεις επιδημίας, τις απλήρωτες ώρες φροντίδας και τα συμβόλαια εκμετάλλευσης των οικιακών εργαζομένων, δεν νομίζω ότι μπορούμε να πανηγυρίζουμε. Οφείλουμε ένα τεράστιο ευχαριστώ στις γυναίκες που πάλεψαν για αυτά που σήμερα θεωρούμε δεδομένα και οφείλουμε να συνεχίσουμε την πολιτική απαίτηση για κοινωνική δικαιοσύνη, που όπως δείχνουν αυταπόδεικτα οι αριθμοί, είναι ακόμα μακρινό σενάριο.

Ποια πιστεύεις πως είναι η βιολογική σχέση του άντρα με το macho culture;

Αυτό που επικράτησε ως macho culture, δεν είναι απλώς άσχετο με τη βιολογία των αντρών αλλά είναι και πολλές φορές αντίθετο με την ανθρώπινη φύση. Για παράδειγμα, η θλίψη και το κλάμα βρίσκονται ανάμεσα στα πανανθρώπινα συναισθήματα. Κάθε φορά που βλέπω ένα αγόρι να προσπαθεί να συγκρατήσει τα δάκριά του, επειδή η macho κουλτούρα του επιβάλλει ότι δεν αρμόζει σε αγόρια και άντρες να κλαίνε, συνειδητοποιώ πόσο τεράστια στρέβλωση προκαλεί αυτή η κουλτούρα και πόσο απομακρυσμένη είναι από τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η macho κουλτούρα δεν είναι μόνο αφύσικη αλλά είναι και καταστροφική σε πολλά επίπεδα. Η macho κουλτούρα σκοτώνει. Από τα εγκλήματα τιμής ως τις πρόσφατες γυναικοκτονίες του κατά συρροήν δολοφόνου και την επίθεση με οξύ υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής, η macho κουλτούρα που λέει στους άντρες ότι έχουν δικαίωμα στα σώματα και τις ζωές των γυναικών. Η macho κουλτούρα κάνει πολέμους και απειλεί το περιβάλλον. Η macho κουλτούρα στην πολιτική εξυπηρετεί τα συμφέροντα των ισχυρών αγνοώντας τις ανάγκες της μεγαλύτερης μερίδας του πληθυσμού. Οφείλουμε να σπάσουμε τους μύθους γύρω από τη βιολογική σχέση του άντρα με τη macho κουλτούρα και να δεχτούμε ότι αν και έχουμε διαφορετικά σώματα και διαφορετική σωματική δύναμη, αυτό δεν δικαιολογεί τις προσπάθειες επιβολής μιας κουλτούρας που εξυπηρετεί μόνο τα συμφέροντα των λίγων.

Η γυναικεία μαντήλα είναι πατριαρχία είναι όμως και σεβασμός στη διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα. Ποιο από τα δύο θα έλεγες πως πρέπει να υπερισχύει;

Η μαντήλα είναι σίγουρα πατριαρχικό σύμβολο. Βλέπουμε όμως γυναίκες να διαπραγματεύονται την πατριαρχική εξουσία φορώντας μαντήλα, εμβληματικές φιγούρες, επαναστάτριες και ακτιβίστριες με μαντήλα, που σε πολλές περιπτώσεις την έβγαλαν όταν ένιωσαν πραγματικά ενδυναμωμένες και ασφαλείς. Είμαι πολύ καχύποπτη στην προσπάθεια της Δύσης να επιβάλει τη γνώμη της για το θέμα της μαντήλας. Φοβάμαι ότι οι απαγορεύσεις της μαντήλας στα σχολεία και τους χώρους εργασίας δεν πηγάζουν από μια ειλικρινή ανησυχία για τον σεβασμό απέναντι στις γυναίκες αλλά από άλλη μια προσπάθεια ρατσιστικής και σεξιστικής επιβολής. Αν η Δύση ήταν πραγματικά ευαίσθητη για τις πατριαρχικές πρακτικές, θα είχε φροντίσει να εξαλείψει τις δικές της αλλά και θα εφάρμοζε προγράμματα για πολύ φρικτότερες μορφές πατριαρχικών πρακτικών, όπως είναι ο Ακρωτηριασμός Γυναικείων Γεννητικών Οργάνων. Οπότε θα έλεγα ότι αυτό που πρέπει να υπερισχύσει είναι η έγνοια για το ασφαλές περιβάλλον των κοριτσιών και των γυναικών όποια και αν είναι η εμφάνισή τους, όποια και αν είναι τα θρησκευτικά τους σύμβολα.

Η επαφή σου με μαθητές και μαθήτριες στα σχολεία μας, μέσω των προγραμμάτων του Ινστιτούτου σας, σε κάνει να αισθάνεσαι αισιόδοξη ή απαισιόδοξη;

Τα προγράμματά μας στα σχολεία, όπως για παράδειγμα το GenderEd και το Play it For Change, είναι από τα πιο ελπιδοφόρα κομμάτια της δουλειάς μας. Δεν μπορώ να μην γεμίζω με αισιοδοξία όταν βλέπω εκπαιδευτικούς να κάνουν αυτό το κάτι παραπάνω για να προσφέρουν στα παιδιά το πεδίο να εξερευνήσουν ζητήματα που τα αφορούν άμεσα, όπως είναι τα ζητήματα του φύλου. Έχουμε διαπιστώσει ότι όταν δίνεται αυτό το πεδίο στα παιδιά πραγματικά μεγαλουργούν. Έχουν μια απίστευτη ικανότητα να σκέφτονται κριτικά, να συνθέτουν, να δημιουργούν και να αντιστέκονται στην εξουσία του εκπαιδευτικού συστήματος, όταν αυτό προσπαθεί να τα πείσει ότι είναι μονάδες και όχι υποκείμενα. Ξέρουμε ερευνητικά ότι στα σχολεία υπάρχουν πάρα πολλές έμφυλες βιαιότητες. Υπάρχουν όμως και συλλογικότητες, ομάδες αλληλεγγύης, πολιτική σκέψη και πράξη. Είμαστε περήφανες που καταφέραμε να προσφέρουμε όλα αυτά τα προγράμματα μη τυπικής μάθησης και να δώσουμε αξιολογημένα εκπαιδευτικά εργαλεία που προωθούν την κριτική σκέψη και την πολιτική δράση για ζητήματα φύλου, την πρόληψη και καταπολέμηση της έμφυλης βίας και των έμφυλων στερεοτύπων. Τα προγράμματά μας θεωρούνται καλές πρακτικές στην Ευρώπη αλλά δεν έχουν περάσει στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα των σχολείων. Αυτό δυσκολεύει πολύ τις/τους εκπαιδευτικούς που θέλουν να τα υλοποιήσουν και τις/τους «τιμωρεί» με επιπρόσθετες ώρες δουλειάς, εκτός από το καθορισμένο πρόγραμμα.

Στήθηκε ένα λαϊκό δικαστήριο στο οποίο τα πλείστα ΜΜΕ απέτυχαν να ρωτήσουν τις σωστές και προφανείς ερωτήσεις

Τι πιστεύεις πως ανέδειξε η πρόσφατη υπόθεση της 19χρονης Βρετανίδας στην Αγία Νάπα για τον σεξισμό στην κοινωνία μας και ειδικότερα για το macho culture των ΜΜΕ;

Άλλο ένα παράδειγμα σεξιστικής κάλυψης, μιντιακής αδηφαγίας, μη διερευνητικής δημοσιογραφίας και κατά κόρον παραβιάσεων του Κώδικα Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας και του κώδικα της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης. Στήθηκε ένα λαϊκό δικαστήριο στο οποίο τα πλείστα ΜΜΕ απέτυχαν να ρωτήσουν τις σωστές και προφανείς ερωτήσεις: Ποια διαδικασία ακολουθήθηκε; Ποια είναι τα πρωτόκολλα χειρισμού για τις καταγγελίες βιασμού της αστυνομίας, εφαρμόστηκαν ή όχι; Πού είναι η γυναίκα, είναι ασφαλής; Πού είναι οι ύποπτοι, γιατί έκλεισε τόσο νωρίς η υπόθεσή τους; Είναι εξοργιστικό το πώς τα ΜΜΕ ορμώμενα ακριβώς από τον σεξισμό που είναι κυρίαρχος στις δομές τους, έχουν δώσει μία τόσο άδικη υπερ-προβολή σε ένα αναπόδεικτο αδίκημα που καταλογίζεται σε μία γυναίκα 19 χρονών. Το αδίκημα για το οποίο κατηγορείται, αυτό της δημόσιας βλάβης, σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα δεν υπερβαίνει τις χίλιες λίρες, ακόμα υπάρχει αυτό το νόμισμα στον Π.Κ., ή τη φυλάκιση ενός χρόνου. Πόσο εξοργιστική είναι η τόση ενασχόληση με την ύποπτη για ένα τόσο μικρό αδίκημα όταν σκεφτούμε πόσο γρήγορα κουκούλωσαν τα ΜΜΕ την υπόθεση για τον “ναό της Αφροδίτης”, που ως έγκλημα εμπορίας προσώπων για σεξουαλική εκμετάλλευση προβλέπει εώς και 25 χρόνια φυλάκισης. Στο πελατολόγιο υπήρχαν πολιτικοί και αυτό δεν είναι καθόλου τυχαίο. Τα ΜΜΕ ενισχύουν την κυρίαρχη εξουσία και την κουλτούρα του macho, η οποία είναι τόσο άδικη όσο και καταστροφική. Υπάρχουν φωτεινές εξαιρέσεις στα ΜΜΕ και ανάμεσα στις/τους δημοσιογράφους και αυτές τις φωνές η κοινωνία οφείλει να τις στηρίξει. Πάρη, σε ευχαριστώ πολύ για τις ενδιαφέρουσες ερωτήσεις και τα ενδιαφέροντα άρθρα σου, πολλά από τα οποία κρατάμε στο Ινστιτούτο ως καλές πρακτικές.